Szembek Aleksander Józef h. własnego (1749–1803), starosta szczerczowski, generał-adiutant królewski, generał-major wojsk koronnych, generał-lejtnant wojsk rosyjskich, wolnomularz.
Ur. 28 II, był wnukiem Antoniego Felicjana Szembeka (zob.) i Aleksandra Józefa Sułkowskiego (zob.), jedynym synem Franciszka Jakuba Szembeka (zob.) i jego drugiej żony, Marianny z Sułkowskich (1731–1749), siostry Joanny, zamężnej za Piotrem Pawłem Sapiehą (zob.), siostrzeńcem Augusta (zob.), Aleksandra Antoniego (zob.), Franciszka (zob.) i Antoniego (zob.) Sułkowskich, bratankiem Józefa Piotra Eustachego (zob.) i Marka (zob.) Szembeków oraz Salomei z Szembeków, powtórnie zamężnej za Antonim Józefem Ponińskim (zob.).
S. w młodości kształcił się za granicą. Znał biegle języki francuski i włoski, miał wiedzę z zakresu historii, geografii i geometrii. W Paryżu w r. 1765 zetknął się z ruchem masońskim i razem z m.in. Janem Maurycym Brühlem uczestniczył 3 III t.r. w posiedzeniu tamtejszej loży «La Constance»; poznał w niej Jana Łukasza Toux de Salverte, mianującego się Wielkim Mistrzem Rzeczypospolitej. Po śmierci ojca (19 VI lub 25 VI albo 26 VI) odziedziczył S. m.in. miasteczko Widawę z Kaszewicami i Dąbrową w woj. sieradzkim oraz wsie: Grojec (Grodziec), Zaborze, Rajsko i Porębę Wielką w księstwach zatorskim i oświęcimskim. Wrócił do kraju i zajął się gospodarką zaniedbanego majątku. Dn. 4 III 1766 został fligel-adiutantem królewskim. W r. 1767 przystąpił do konfederacji radomskiej; zapewne 25 V t.r. został obrany konsyliarzem ziemi wieluńskiej, a 23 VI podpisał w Radomiu akt konfederacji generalnej kor. W 2. poł. lipca 1768 dotarły do Warszawy błędne pogłoski, że S. został marszałkiem konfederacji barskiej ziemi wieluńskiej. Dn. 17 XI t.r. wuj August Sułkowski otrzymał konsensy na scedowanie S-owi star. szczerczowskiego (woj. sieradzkie) oraz związanych z nim wójtostw w Szczercowie i Chrząstawie oraz sołectwa we wsi szczerczowskiej, z którego w r. 1771 opłacał 932 złp. 9 gr kwarty oraz 383 złp. 9 gr hiberny. W czasie konfederacji barskiej S. korespondował z regimentarzem Józefem Zarembą, informując go o ruchach wojsk pruskich i polecając swoje usługi, ale też prosząc o interwencję w sprawie egzekucji z jego dóbr dokonywanych przez oddziały konfederackie. Jednak właśnie w wyniku działań Zaremby Widawa została t.r. poważnie zniszczona po bitwie konfederatów z wojskiem kor., dowodzonym przez łowczego kor. Franciszka Ksawerego Branickiego. S. wydzierżawił Dąbrowę w woj. kaliskim w r. 1770 od sędziego grodzkiego ostrzeszowskiego Macieja Kempistego, ale nie był w stanie jej utrzymać i coraz bardziej się zadłużał. T.r. przyczynił się do odnowienia przywileju propinacji w Widawie, jednak trzy lata później popadł na tym tle w konflikt z podstolim szadkowskim Tomaszem Sablem Domaniewskim; sejm rozbiorowy (1773–5) powołał w r. 1775 komisję dla rozstrzygnięcia tego sporu. Dn. 25 V 1773 otrzymał S. stopień gen.-adiutanta królewskiego. Podczas sejmu (1773–5) wszedł jako komisarz ze stanu rycerskiego do asesorii kor., lecz prawdopodobnie nie był posłem na ten sejm (w spisach posłów nie występuje). W związku z kłopotami finansowymi dostał 7 IV 1774 zgodę króla Stanisława Augusta na scedowanie star. szczerczowskiego wraz z należącymi do niego dobrami w woj. sieradzkim na rzecz Teodora Wzdulskiego, skarbnika piotrkowskiego. Sejm rozbiorowy powołał go 11 IV 1775 do asesorii kor., a 24 V t.r. został S. pułkownikiem wojsk kor. Dn. 10 VIII 1776 otrzymał Order św. Anny I kl. (Wg „Russ. biogr. slovar’a”, a wg N. N. Bantysz-Kamienskiego order ten dostał wówczas jego krewny Krzysztof Hilary Szembek ). Z ramienia konfederacji sejmowej i króla S. lustrował 21 IX t.r. wojsko w Kamieńcu Podolskim oraz przedstawił w tej sprawie raport Stan garnizonu kamienieckiego… (AP w Kr., Oddz. na Wawelu, Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 1130 s. 1–3). Dn. 14 XII objął funkcję pułkownika komenderującego w Regimencie Pieszym Ordynacji Rydzyńskiej nr 10 pod szefostwem Augusta Sułkowskiego. W wyniku wciąż pogarszającej się sytuacji finansowej S. odsprzedał w r. 1779 położone w Galicji wsie Grojec, Rajsko, Zaborze i Porębę Wielką cześnikowi oświęcimsko-zatorskiemu Ignacemu Bobrowskiemu (za 24 tys. złp.).
W atmosferze nieznanego bliżej skandalu S. otrzymał 11 XI 1780 dymisję i w stopniu gen.-majora «gwałtem podziękował» za służbę wojskową. Odznaczony Orderem św. Stanisława, wrócił jednak do służby w r. 1782; mimo sprzeciwu Komisji Skarbu Nadw. uzyskał wówczas pożyczkę z kasy królewskiej w wysokości 2 tys. dukatów. Zmuszony sytuacją finansową do wyprzedaży biblioteki ojcowskiej, starał się za pośrednictwem Adama Naruszewicza nakłonić króla do nabycia dziewięciu wybranych rękopisów. Sięgające 3 tys. dukatów zobowiązania S-a i przegrany proces przed Komisją Skarbu Kor. sprawiły, że został zmuszony do sprzedania Widawy z przyległościami. Na mocy ustaw ordynacyjnych Augusta Sułkowskiego z 6 V 1776 oraz 16 I 1783 został S. uznany po ewentualnym wygaśnięciu linii braci Sułkowskich (Aleksandra, Augusta i Antoniego) najbliższym sukcesorem ordynacji rydzyńskiej, z warunkiem przyjęcia nazwiska i h. Sułkowskich; w r. 1784 postanowienie zmieniono na niekorzyść S-a. Być może wtedy (lub jeszcze w 2. poł. l. siedemdziesiątych) wydał S. Manifest… [b.m.r.w.] przeciw wujowi Franciszkowi Sułkowskiemu, roszczącemu sobie prawa do ordynacji rydzyńskiej. Zapewne to S. figurował na liście osób, którym wypłacano ze szkatuły królewskiej pensje «ludziom dworskim» «z łaski» i «gratyskowe»; w r. 1786 jego pensja była jedną z najwyższych i w kategorii «nagrody, łaski, jałmużny» wynosiła 4320 złp. miesięcznie.
S. prawdopodobnie brał udział w organizowaniu loży masońskiej «Cnotliwy Sarmata», założonej w r. 1769 przez Touxa de Salverte. W r. 1780 należał do warszawskiej loży «Gwiazda Północna», w l. 1781–2 był Namiestnikiem loży «Świątynia Izis», a w l. 1781–3 Mistrzem Obrzędu Wielkiej Loży Narodowej Wielkiego Wschodu. Jako jedyny Polak podpisał w r. 1784 dokument Wysokiej (Najwyższej) Kapituły Urządzającej Krzyża i wchodził w jej skład przynajmniej do r. 1787. Zarazem jako pełnomocnik loży «Katarzyny pod Gwiazdą Północną» podpisał 26 II 1784 „Ustawy Wielkiego Wschodu Królestwa Polskiego i W. Ks. Litewskiego”. Dn. 2 XII 1787 wraz z pozostałymi «braćmi paryskimi» z r. 1765 wziął udział w założeniu przez Touxa de Salverte mistycznej loży «Bon Pasteur». Jako Deputowany loży-matki «Katarzyny pod Gwiazdą Północną» wystąpił 11 I 1789 z inicjatywą zmiany jej nazwy na «Stanisław August pod Gwiazdą Północną», którą utrzymała ona do momentu zawieszenia działalności w r. 1792.
W r. 1790 przeszedł S. na służbę rosyjską i w stopniu gen.-majora został dowódcą Nowogrodzkiego Pułku Muszkieterów Dyw. Jekaterynosławskiej. Jako brygadier jazdy wojsk rosyjskich w armii gen. M. Kachowskiego uczestniczył w r. 1792 pod dowództwem gen.-lejtnanta Iwana Dunina w kampanii przeciw Rzpltej, w bitwach pod Zieleńcami (18 VI), Dubienką (18 VII) i Markuszowem (26 VII). Brał udział w rozformowywaniu pułków polskich. Po kampanii został wysłany do Kamieńca Podolskiego (odegrał znaczną rolę w negocjacjach o przekazanie twierdzy Rosjanom), gdzie w r. 1793 otrzymał od imperatorowej Katarzyny II Order św. Włodzimierza III st.; odnotowano wówczas, że znał także język rosyjski. Po trzecim rozbiorze i śmierci Katarzyny II, na przełomie listopada i grudnia 1796 przyjmował na Wołyniu w imieniu władz rosyjskich przysięgę obywateli na wierność carowi Pawłowi I. Dn. 11 IV 1798 został gen.-lejtnantem oraz szefem Nizowskiego Pułku Muszkieterów. Wg Szymona Askenazego odbył S. w r. 1799 kampanię włoską w korpusie A. Suworowa, walcząc m.in. przeciw Legionom Polskim nad Trebbią (18 VI). Wg „Russ. biogr. slovar’a” zdymisjonowany 5 V 1799, z prawem noszenia munduru i poł. żołdu, wrócił 9 II 1801 na stanowisko szefa Nizowskiego Pułku Muszkieterów. W marcu 1802 z ramienia gen.-gubernatora L. Benningsena prowadził w Nowogródku śledztwo w sprawie zabójstwa Adama Mickiewicza (stryjecznego dziadka poety), które wykazało nadużycia stacjonującego w mieście pułku i doprowadziło do rozformowania terroryzującej okolicę jednostki. Zmarł 29 IV (17 IV st.st.) 1803.
W zawartym w r. 1768 małżeństwie z Marianną Trzcińską (z Trzcinicy, pow. ostrzeszowski) miał S. syna Józefa, podchorążego, od 8 XI 1783 do 21 XII 1784 chorążego w Regimencie Pieszym Ordynacji Rydzyńskiej, którego w r. 1792 uczynił swym spadkobiercą krewny Józef Sułkowski (zob.), zmarłego bezpotomnie, a zapewne i bezżennie (S. Kossakowski i T. Żychliński błędnie podają, że był on bratankiem S-a).
W literaturze S. jest często mylony ze swym imiennikiem Aleksandrem Szembekiem (ok. 1739–1806, zob.), szambelanem, konfederatem barskim i łowczym ostrzeszowskim.
Bantyš-Kamienskij N. N., Spiski kavaleram rossijskich impieratorskich ordenov…, Moskva 2006; Borkowski, Genealogie, s. 581 (błędnie jako star. szczerzecki); Dworzaczek, tabl. 158, 160; Estreicher; Kosk H. P., Generalicja polska, Pruszków 2001 II (częściowo pomylony z Aleksandrem Szembekiem, konfederatem barskim); Kossakowski, Monografie, III 267–9; Łoza, Kawalerowie, s. 96; Małachowski–Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich, I 153, 315, II 109; Niesiecki, VIII 616; Oficerowie Rzpltej 1777–1794, I cz. 1, 3 (częściowo pomylony z Aleksandrem Szembekiem, konfederatem barskim), cz. 4; PSB (Poniński Jan Nepomucen, Sułkowski Józef); Russ. biogr. slovar’, XXIII; Słown. Geogr. (Szczerców); Żychliński, I 300–1, 345, IV 324; – Askenazy S., Napoleon a Polska, W. 1994; Czubaty J., Zabójstwo Adama Mickiewicza. Żołnierze, cywile i urzędnicy na litewskiej prowincji w początkach XIX wieku, „Kwart. Hist.” R. 109: 2002 s. 65–8 tenże, Zasada „dwóch sumień”. Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacji wyboru (1795–1815), W. 2005; Hass, Sekta farmazonii warsz., s. 118, 187–8, 238; Hass L., Inteligencji polskiej dole i niedole, Łowicz 1999 s. 55–6; tenże, Ze studiów nad wolnomularstwem polskim ostatniej ćwierci XVIII w., „Kwart. Hist.” R. 80: 1973 s. 592; Kaleta R., Oświeceni i sentymentalni, Wr. 1971; Kobierecki M., Walewscy w XVII–XVIII w., Ł. 2008; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1991 I 83 (połączony z Szembekiem, miecznikiem ostrzeszowskim); tenże, Krwawe dni nad górną Wartą, Ł. 1930 s. 5, 7 (połączony z Szembekiem, miecznikiem ostrzeszowskim); Kraushar A., Książę Repnin i Polska w pierwszym czteroleciu panowania Stanisława Augusta (1764–1768), W. 1900 I 311, 391 (z błędami); Król-Mazur R., Miasto trzech nacji. Studia z dziejów Kamieńca Podolskiego w XVIII w., Kr. 2008; Mizgalski W., Parafia Grójec na podstawie dokumentów zachowanych w archiwum parafialnym od roku 1680 do roku 2000, Kr. 2000 s. 29; Rabowicz E., Stanisław Trembecki w świetle nowych źródeł, Wr. 1965; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1979 s. 206–11; Wojtowicz J., Jan Łukasz Thoux wolnomularz i okultysta (z dziejów wolnomularstwa polskiego epoki stanisławowskiej), w: Francja–Polska, XVIII–XIX w., Red. A. Mączak, W. 1983 s. 170; Wojtyński M., Szkatuła prywatna króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, W. 2003; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., W. 1996; Załęski S., O masonii w Polsce od roku 1738 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich, Kr. 1908 s. 70, 108, 126; – Bukar S., Pamiętniki z końca XVIII i początków wieku XIX, W. 1912 s. 138; Korespondencja Adama Naruszewicza 1762–1796, Oprac. J. Platt, T. Mikulski, Wr. 1959; Lustracja województw wielkopolskich i kujawskich 1789, Wyd. R. Kabaciński i in., Tor. 2004 II cz. 1 s. 122–35; Materiały do konfederacji barskiej r. 1767 i 1768, Wyd. S. Morawski, Lw. 1851 s. 195; Memoriał Piusa Kicińskiego do Stanisława Augusta z 1786 roku w sprawie budżetu dworu, Oprac. M. Rymszyna, „Teki Arch.” T. 7: 1961 s. 303; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Oprac. R. Kaleta, Wr. 1972 (w przypisach utożsamiany z Aleksandrem Szembekiem, konfederatem barskim); Refleksje nad ordynacją Sułkowskich i nad prawem sukcedowania w onejże, [b.m.r.w.]; „Regestr diecezjów” Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783–1784, Oprac. K. Chłapowski, S. Górzyński, W. 2006 s. 179–80, 182; Summariusz królewszczyzn w całej Koronie Polskiej z wyrażeniem possesorów i siła która płaci rocznej kwarty spisany roku 1770, Wyd. E. Piotrowski, Żytomierz 1861 s. 55; Vol. leg., VIII 130, 568; Wilkoszewski W., Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, Londyn 1968; Źródła do historii miast łódzkiego okręgu przemysłowego w XIX w., Oprac. R. Kaczmarek, W. 1958; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 15694, Księgi grodzkie i ziemskie sieradzkie, sygn. 1/56–57, Metryka Kor., Księgi Kanclerskie, nr 32 cz. II s. 191–2, nr 44 cz. II s. 290–6, nr 51 cz. I s. 65 (66), nr 62 cz. IV s. 154, Sigillata, nr 31 k. 61, nr 35 k. 97v; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, sygn. 1205 s. 13; B. Czart.: rkp. 713 s. 175–80, rkp. 825 s. 922, rkp. 871 (Akt konfederacji generalnej kor. Radom 23 VI 1767), rkp. 930 s. 1011–14; B. Jag.: rkp. 5344 t. IV k. 195, 201, rkp. 5346 t. II k. 362; B. Kórn.: rkp. 2096 k. 110, 114, rkp. 2097 k. 61, rkp. 2116, 2118, 2122; B. Raczyńskich: rkp. 1325.
Michał Dziewulski i Andrzej Haratym